unboxing the archives
van wie is de foto?
Een paar jaar geleden werd aan IHLIA een grote hoeveelheid foto’s uit het rijke COC-archief in beheer gegeven. Een vraag die ons regelmatig wordt gesteld is wat er dan vervolgens gebeurt.
Behalve dat het materiaal wordt ontsloten zodat de geschiedenis bewaard blijft voor toekomstige generaties, willen we als erfgoedinstelling deze beelden ook aan iedereen kunnen laten zien. Al is het maar op de website om te laten zien dat we het hebben.
Dat dit niet gemakkelijk is, daar kan Annelies van Brink, verantwoordelijk voor het audiovisuele IHLIA-archief, inmiddels over meepraten: ‘Toen kwamen we er al vrij snel achter dat we natuurlijk niet weten of die fotografen hiervoor toestemming hebben gegeven.’
1900 foto’s van 156 verschillende fotografen
Voor Annelies is dit het begin van een grote zoektocht naar hoe het zit met de zogenoemde gebruikersvoorwaarden: de afspraken die worden gemaakt tussen de fotograaf en instellingen en organisaties om te bepalen wat er met het materiaal mag gebeuren. Die afspraken gaan bijvoorbeeld over de verschillende rechten, zoals het portretrecht (geportretteerden op de foto) en het auteursrecht (de maker).
Annelies: ‘Het geschonken materiaal bestaat uit bijna 1900 foto’s van 156 verschillende fotografen. Veel van die foto’s zijn gebruikt in het tijdschrift SEK, het ledenblad van COC Nederland dat in 1971 voor het eerst verscheen en dat tot 1992 uitgegeven werd.
‘Samen met de originele SEK-tijdschriften, die we ook in huis hebben, is het een unieke collectie die een mooie aanvulling is in ons eigen archief. Als je het afzet tegen de rest van onze verzameling is het niet zozeer de grootte die het bijzonder maakt, als wel dat het een heel divers beeld geeft van wat er in het verleden is gebeurd: het is theater. Het is kunst. Het zijn acties, zoals Roze Zaterdagen, maar bijvoorbeeld ook demonstraties voor een ambassade. Hoewel het misschien aan de buitenkant een klein zwart-wittijdschriftje lijkt – vooral als je het vergelijkt met nu waarin de meest fantastische full colour foto’s worden geschoten – werd SEK destijds een belangrijke informatiebron voor de community, maar ze moesten wel zelf alles uitvinden.’
Omdat ze zo druk aan het pionieren waren was er zelden tot nooit aandacht voor het regelen van contracten of overeenkomsten. Of dat er in ieder geval werd genoteerd welke foto bij een bepaalde editie hoorde: ‘Tijdens een gesprek met het oud-hoofd collectie van IHLIA – Jack van der Wel, die ook een tijdje in de redactie van SEK zat – zei hij al dat het allemaal wat “rommelig is verlopen”. Veel mensen “deden in principe maar wat” en dingen gebeurden spontaan.
Die onduidelijkheid speelt Annelies natuurlijk nu ook parten. Gelukkig liep er bij IHLIA toevallig al een traject om de auteursrechten van materialen, breder dan alleen de SEK-collectie, beter te regelen. Zo kon alles tegelijkertijd rechtgetrokken worden.
Googelen
Om een begin te maken met alles te stroomlijnen, maakte Annelies een lijst in Excel van alle SEK-fotografen. ‘Als eerste probeerde ik contact te leggen door het googelen van namen. Je hoopt dan dat die fotografen een professionele carrière hebben en nog actief zijn, zodat je ze makkelijker kunt contacteren. Zo kreeg ik vrij snel antwoord van Rob Philip die foto’s had gemaakt met een SM-thema. Hij gaf aan bezig te zijn met een ander project dat ik heel mooi vond. Hij had foto’s gemaakt van hoerenjongens op de locaties waar ze werkten: voornamelijk hotelkamers met rood pluche en behangetjes. Hij wilde die collectie wel schenken, maar nog niet nu.
Tekst loopt door onder afbeelding
‘Dit was een leuk, makkelijke en snel contact, maar er zijn ook mailwisselingen geweest die wat moeizamer gingen. Het was dan vaak niet meteen duidelijk wat de bedoeling was: “Wat moet dat IHLIA dan met mijn foto’s?”
‘Ik kwam ook fotografen tegen die zeiden dat ze die specifieke foto’s wel hadden gemaakt, maar ze zelf niet meer hadden. En aangaven dat ze die ook helemaal nooit aan het COC gegeven hebben. Dat het voor eigen beheer was en ze eigenlijk terug wilden. Zo is er een serie foto’s met kardinalen en bisschoppen die prachtig zijn gefotografeerd. In eerste instantie wilde de fotograaf zelfs niet dat wij ze in ons archief zouden bewaren. Daar gingen we niet in mee. Want ook al weten we niet of het al dan niet rechtmatig is verkregen, het hoort bij het complete SEK-archief van het COC dat aan ons is gedoneerd. Het enige wat je kunt zeggen is dat ze nooit online getoond gaan worden en er niemand bij kan. Daar ging hij toen uiteindelijk wel mee akkoord.’
Van de ongeveer 1900 foto’s in de SEK-collectie blijken er 1130 foto’s te zijn waar niks mee gedaan mag worden. Met andere woorden: we hebben geen toestemming gekregen van de fotograaf voor publicatie.
‘Maar er zijn ook nog 239 foto’s waarvan we niks weten en de maker onbekend is. Misschien zou je ooit een oproepje kunnen plaatsen op sociale media. Of een keer in die SEK-bladen kunnen gaan bladeren en proberen om daar die foto te vinden. Maar dat is natuurlijk echt monnikenwerk.
‘Er zijn eveneens mensen bij waar ik jammer genoeg niks meer van hoor. Of ze zijn niet te vinden op internet. Het kan zijn dat mensen getrouwd zijn of een andere naam hebben aangenomen.’
Alle soorten huwelijken
‘Ik vind het heel bijzonder dat ik via het SEK-archief in aanraking ben gekomen met allemaal verschillende fotografen. We hebben bijvoorbeeld werk van een beginnende Erwin Olaf in huis, zijn eerste foto’s voor het COC. Ook sprak ik onlangs iemand die met pensioen is en mee gaat werken aan een boek over de roze geschiedenis in Utrecht. Hij vertelde mij dat hij als vrijwilliger in de redactie van SEK had gezeten en dat hij daar veel opmaakwerk deed: “Daar is eigenlijk mijn carrière begonnen.”’
Tijdens haar zoektocht stuit Annelies eveneens op de foto’s van Ben Kruijs. Hij maakte voor SEK destijds een fotoverslag van de beruchte Roze Zaterdag in Amersfoort in 1982. Dit maakte haar nieuwsgierig naar ander werk van hem. ‘Ik kwam uiteindelijk uit bij een reportage, genaamd de PANN-trouwmanifestatie in 1979. Bijzonder was dat het om kleurenfoto’s ging, iets wat destijds niet gebruikelijk was.
‘De reportage bestond uit foto’s van de creatieve actie- en protestgroep PANN – opgericht in 1969 door zes studenten uit Utrecht die het zat waren dat er geen ruimte in hun stad was voor homojongeren – die bezig was met het verbeelden van allerlei soorten huwelijken, in een tijd waarin die ‘ceremonies’ wettelijk niet konden (zie onderstaande foto’s). In hun dromen konden mannen met mannen trouwen en vrouwen met vrouwen. Maar er is bijvoorbeeld ook één die trouwde met zijn spiegelbeeld. De fotoreportage legde het hele proces van begin tot eind vast. Van het ondertekenen van de akte op het stadhuis tot zelfs een foto van een doodskist waar de groep allemaal rituele voorwerpen in deed die te maken hebben met het huwelijk. Uiteindelijk werd die doodkist weggedragen naar een park waar die ook onder de grond ging.’
Tekst loopt door onder afbeeldingen
Doordat ze op het spoor kwam van deze unieke fotoserie, is Annelies extra blij dat er afspraken met Ben Kruijs zijn gemaakt. ‘Tot zijn overlijden houdt hij de publicatie van zijn foto’s in eigen beheer, maar als IHLIA mogen we ze tonen op de website om te laten zien dat wij ze hebben.’
Een andere, maar zeker niet onbelangrijke, reden om afspraken op papier te zetten is de leeftijd van sommige fotografen. Ben Kruijs is bijvoorbeeld al begin zeventig. Maar Bernard de Wolf en Gon Buurman zijn inmiddels beiden al overleden. ‘Gelukkig dat we met hen voor hun dood nog iets geregeld hebben en we toestemming hebben om die foto’s te gebruiken.’
Geen ‘standaardfoto’s’
Naast de fotografen, moet IHLIA ook rekening houden met de mensen die op de foto’s staan. ‘Als we niet weten wie er op de foto’s staan hopen we natuurlijk dat de fotografen ons kunnen helpen. Ik kreeg contact met fotograaf Hans Moerbeek en ik vroeg aan hem of het klopte dat er ongeveer veertig foto’s op zijn naam staan in ons archief. Vervolgens nodigde ik hem bij ons op kantoor uit om die foto’s – en natuurlijk al die mensen op die foto’s – terug te zien. Hij bekeek die foto’s uit de jaren zeventig, tachtig en riep: “Oh wat leuk!” “Die en die ken ik.” “En nou, die is overleden.” Hij verzocht ook: “Oh, daar staat mijn zoon op. Mag ik die foto ook hebben?” Omdat hij die zelf niet meer had. Daarna ging hij akkoord met de schenkingsovereenkomst.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Maar als een fotograaf geen toestemming geeft, kunnen daar de geportretteerden ook aan ten grondslag liggen. ‘Misschien dat fotografen uit bescherming naar de gefotografeerden toe geen toestemming willen geven, omdat ze niet weten wat er van die mensen is geworden of inmiddels zijn overleden.
‘Natuurlijk zijn wij niet het enige archief dat tegen die problemen aanloopt. Toch kan een gemeentearchief ‘gewoon’ makkelijker alles op een site zetten met een disclaimer erbij. Als mensen vanwege privacyredenen niet willen dat een foto wordt getoond, kunnen ze een mail sturen met het verzoek om die te laten verwijderen. Bij ons ligt het een stuk precairder, omdat het geen ‘standaardfoto’s’ betreft. Sommige mensen hadden in hun jonge leven misschien een ander leven dan hun huidige met wellicht andere functies en taken. Bovendien is ons materiaal natuurlijk niet minimaal zeventig jaar oud, zoals bij stukken van bijvoorbeeld een Rijksmuseum, waarna over het algemeen de rechtenperiode automatisch komt te vervallen.’
Annelies is nog steeds bezig met deze grote klus. ‘Uiteindelijk hoop ik natuurlijk dat het lukt om van alle foto’s de fotograaf en de geportretteerden te achterhalen en de rechten te kunnen regelen, ik heb er wel vertrouwen in dat het lukt. En het maakt mij niet uit of het om een overeenkomst gaat met een fotograaf met honderden foto’s. Of dat het maar om vier of vijf foto’s gaat, want het zijn toch wel weer vier of vijf foto’s waar we iets mee kunnen.’
OVER UNBOXING THE ARCHIVES
In deze rubriek laten we IHLIA-medewerkers aan het woord over hun werkzaamheden en speciale projecten waar ze mee bezig zijn op het gebied van de collectie. Naast dat onze collega’s graag iets willen vertellen over hun leuke werk, hopen we hiermee ook zoveel mogelijk iets te kunnen laten zien van onze bijzondere en diverse collectie.