Alle ins en outs van het Duitse uniform Experts over de bijzondere
fotocollectie van gerrit Jan vos home inleiding biografie Artikelen
over project artikelen over project Home

Algemeen

Militairen in de Tweede Wereldoorlog droegen allemaal uniformen die gemaakt werden door het land waar-voor zij vochten. Elk land had zijn eigen stijl betreffende militaire uniformen. De meest herkenbare en afschrikwekkende uniformen zijn voor de meeste mensen nog altijd de uniformen die werden gedragen door militairen in nazi-Duitsland. De Duitse uniformen zijn veelal afgeleid van de Pruisische stijl die vanaf de negentiende eeuw werd gedragen. Wanneer je denkt aan een uniform uit de Tweede Wereldoorlog, komt al snel het beeld naar boven van Duitse uniformen met armbanden met hakenkruizen er op.

Nadat Adolf Hitler aan de macht was gekomen in Duitsland veranderde het land in een totalitaire staat. Uniformen werden de norm voor civiele en militaire kleding. De nazi’s gaven de voorkeur aan een expressieve stijl waardoor de burgers van Duitsland het gevoel kregen dat zij geen gewone burger waren maar deel waren van het geheel, een nationale eenheid.¹

Zoals bij de meeste mensen bekend, was Hugo Boss een ontwerper en maker van Duitse uniformen gedurende 1933-1945. Met slechts enkele naaimachines trad Hugo Boss in 1931 toe tot de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP) en zag daardoor een aanzienlijke stijging van de verkoop van zijn kleding. Hugo Boss was een van de officiële uniformleveranciers voor nazi-Duitsland. Boss maakte onder andere uniformen voor Hitlers vroege lijfwachten (de Leibstandarte SS Adolf Hitler) welke later werden voortgezet in de Schutzstaffel (SS), de NSDAP, Sturmabteilung (SA) en de Hitlerjugend (een soort paramilitaire padvinderij). Boss gebruikte tot het einde van de oorlog zo’n 180 dwangarbeiders en krijgsgevangenen uit verschillende landen om Hitlers uniformen te produceren. Na de Tweede Wereldoorlog werd Boss bestraft voor zijn werkzaamheden voor en zijn banden met het nazisme.²

Hoewel de Duitse uniformen veel op elkaar lijken, was er binnen het Duitse leger geen eenheid van tenue. Militairen konden hun eigen uniform laten maken door een zelfgekozen kleermaker, uiteraard moest het uniform hierbij wel aan verschillende eisen voldoen. De Duitse uniformen hadden naast een hakenkruis vaak een adelaar op het uniform, de adelaar heeft hierbij vaak het hakenkruis vast in zijn klauwen. Op politieke emblemen kijkt de adelaar altijd naar links, maar op militaire emblemen kijkt de adelaar altijd naar rechts. Hierdoor was er een duidelijk onderscheid te zien binnen politieke en (para)militaire organisaties.

Zowel de NSDAP als de SS en de Wehrmacht hadden speciale witte uniformen die in de zomermaanden tussen april en oktober konden worden gedragen. Er waren twee versies beschikbaar: een jas met één rij knopen en een jas met twee rijen knopen, die kon worden gedragen met de bijpassende witte broek of met een zwarte broek, en een bijpassende witte pet. De uniformen zijn vrijwel identiek, de jas met een dubbele rij knopen werd voornamelijk gedragen door de Kriegsmarine.

Politieke organisaties

Niet alleen militairen droegen in nazi-Duitsland uniformen. Ook in paramilitaire organisaties en zelfs in de politiek werden uniformen gedragen.

NSDAP (Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij)

In de begindagen van de NSDAP was er geen standaarduniform en droegen leden van de partij vaak paramilitaire uniformen, met name het bruine SA-shirt werd gebruikt tijdens partijbijeenkomsten. Geleidelijk werd de organisatie van de partij verbeterd en rond 1930 werden de eerste officiële uniformen gemaakt. Deze officiële uniformen bestonden uit een bruin overhemd of jas, een bruine broek en verschillende insignes. Vanaf 1932 werden nieuwe voorschriften geïntroduceerd en zien we gevlochten schouderstukken en kraagranginsignes, waardoor de NSDAP-uniformen duidelijk te onderscheiden waren van de SA-uniformen.

Binnen de NSDAP waren verschillende afdelingen, elke afdeling had zijn eigen soort insignes. De NSDAP bestond uit:

Binnen deze afdelingen hadden de leden verschillende rangen, met per rang eigen schouderstukken, kraaginsignes en armband. Adolf Hitler, evenals enkele van de hoge partijleiders (zoals Joseph Goebbels), hadden geen specifieke onderscheidende insignes en droegen vaak een standaard bruin vest met zwarte of bruine broek, samen met hun partijspeld en standaard NSDAP-armband.

SA (Sturmabteilung)

Een van de bekendste uniformen uit nazi-Duitsland is het SA-uniform, een lichtbruin uniform met een rode hakenkruisarmband om de linkermouw. De SA-uniformen lijken sterk op de uniformen van de NSDAP. Deze uniformen bestonden uit een bruine jas, een bruine broek en verschillende insignes. De SA-uniformen zijn te herkennen aan de specifieke insignes die gedragen werden.

De Sturmabteilung (ook wel SA of Bruinhemden genoemd) was een door Adolf Hitler in 1921 opgerichte paramilitaire groep met de taak om partijvergaderingen van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij te beschermen tegen politieke tegenstanders en daarbij was de SA bezig met het intimideren van politieke tegenstanders.

Volgens de NSDAP was de SA een ontmoetingsplaats voor homoseksuelen. Hoewel formeel sterk afgewezen en zelfs actief bestreden door het naziregime zouden er inderdaad in de leiding van de SA een vrij groot aantal homoseksuele mannen zitten en zou leider Röhm zelf homoseksueel zijn.

SS (Schutzstaffel)

Bij de SS denkt men vrij snel aan zwarte uniformen met rode hakenkruisbanden met daaronder goed gepoetste glimmende zwarte laarzen. Hoewel dit het geval was voor een gedeelte binnen de SS, is dit niet het geval voor alle uniformen die gedragen werden door leden van de SS. Binnen de SS waren verschillende takken en zelfs organisaties. Deze hadden ieder een eigen uniform. Het SS-uniform is ontworpen om te imponeren, het moest kracht uitstralen, de SS was niet voor niets het eliteonderdeel van de NSDAP. De SS was dus geen onderdeel van het Duitse leger, hoewel dit naarmate de oorlog vorderde wel het geval werd. De SS was vooral verantwoordelijk voor bijvoorbeeld het bewaken van concentratiekampen.

Binnen de SS was er een tak genaamd de Leibstandarte, de lijfwachten van Hitler. Deze tak binnen de SS droeg overwegend zwarte uniformen met een rode hakenkruisarmband om de linkermouw. Dit zijn de nazi-uniformen die we vaak terugzien in documentaires en videogames.³

De SS die gezien werd als elite-eenheid droeg een andere adelaar, wel vaak wit of zilverkleurig maar op een andere manier ontworpen. De adelaar van de SS was puntiger en ziet eruit als een gevaarlijkere vogel dan de adelaars die gebruikt werden bij bijvoorbeeld de lucht- en landmacht. De adelaar werd ook niet op de borst gedragen maar op de linkerarm, ter hoogte van de biceps.

Hoewel het Duitse Rode Kruis geen politieke of militaire organisatie is viel deze wel onder de SS, ook de leden binnen deze organisatie droegen uniformen. Aan het front werd voornamelijk dokterskleding gedragen maar bij de thuisdienst werden uniformen van het Duitse Rode Kruis onderscheiden doordat er op de grijs/blauwe uniformen grote witte kraagstukken met een rood kruis op elke kraag en een witte armband met een rood kruis op de linkerarm werden gedragen. Ze droegen grijze of witte petten met hierop een ronde witte badge met een rood kruis.

Reichsarbeitsdienst (RAD)

De Reichsarbeitsdienst was een organisatie die door nazi-Duitsland was opgezet om de werkloosheid terug te dringen. Leden van de Reichsarbeitsdienst werden ingezet bij diverse civiele, militaire en agrarische projecten. De uniformen die de RAD droeg bestonden uit een bruine jas en broek met op de linkermouw een insigne. Dit insigne (een omgekeerde schep) had een nummer waarbij te zien was tot welke eenheid men behoorde. Ook werd vaak de rode hakenkruisarmband gedragen om de linkerarm.

Politie/militaire politie

De Duitse politie droeg overwegend groenige uniformen, voor zowel jas als broek. Op de linkermouw werd een adelaar met hakenkruis gedragen. Binnen de politie waren verschillende afdelingen, zoals de civiele politie en de militaire politie. Elke afdeling had een andere kleur adelaar. Zo droeg de Feldgendarmerie (militaire politie) oranje, de Schutzpolizei (civiele politie) groen en de Feuerloschpolizei (brandweer) rood.

Afdelingen binnen het leger

Binnen het Duitse leger zien we veel verschillen in de uniformen. Bijvoorbeeld bij opleidingen en militaire oefeningen droegen militairen vaak witte uniformen van denimachtige stof, het zogenoemde drillich. Deze uniformen hadden minder karakteristieke kenmerken, meestal werden op deze uniformen geen insignes gedragen. In sommige gevallen werden wel trainingsbanden gedragen op hoofddeksels, om bepaalde tactieken te kunnen oefenen.

Hoewel er geen eenheid was binnen de uniformen in Duitsland, lijken de verschillende uniformen binnen het Duitse leger erg op elkaar, toch zijn deze redelijk eenvoudig te onderscheiden als er gekeken wordt naar de details. De verschillende emblemen die werden gedragen op de uniformen laten zien tot welke tak of afdeling van het leger de soldaat behoorde. Maar wat zijn nu precies de verschillen tussen landmacht, luchtmacht, marine en de SS?

Landmacht

Bij bijvoorbeeld de landmacht (Heer), zien we op de rechterborst een statische adelaar, vaak wit/zilver van kleur. De standaarduniformen leken erg op de uniformen die al vanaf de jaren twintig werden gedragen door de zogenoemde Reichswehr.

De kleur van de uniformen was grijzig, zogenoemd Feldgrau. Aan de voorkant van het uniform was een rij van vijf knopen aanwezig, terwijl de eerdere uniformen gebruik maakten van acht stuks. De jas werd gedragen samen met een grijze broek, koppel en pet of helm. Rangen werden aangegeven door insignes op de kraagspiegels, onderofficieren en officieren hadden meer versierde insignes.

Duitse bergtroepen (Gebirgsjäger) droegen naast het standaard landmachtuniform nog een extra insigne waaraan zij te herkennen zijn. Een insigne op de rechtermouw of pet van een Edelweiss-bloem.

Buiten de standaarduniformen werden door Panzertroepen ook zwarte omslagjassen gebruikt, welke makkelijker gedragen konden worden in de kleinere ruimtes van tanks. Daarbij waren er voor de landmacht andere uniformen, afhankelijk van de weersomstandigheden. In de winter werden dikke (soms camouflage) jassen en broeken gedragen en in de tropen werden olijfkleurige of gele/kaki uniformen gedragen met een tropenhelm of pet.

Luchtmacht

De luchtmacht (Luftwaffe) daarentegen droeg uniformen met een adelaar die meer op een vliegende vogel lijkt, om duidelijk te laten zien dat zij onderdeel waren van de luchtmacht. Deze was ook wit/zilverkleurig.

Het standaarduniform bestond uit een blauwgrijze jas met open kraag en vier zakken met flappen, lichtblauw overhemd en donkerblauwe stropdas, blauwgrijze broek, zwarte leren laarzen en een blauwgrijze pet, of Stahlhelm. Rangen werden aangegeven door insignes op de kraagspiegels, onder-officieren en officieren hadden meer ver-sierde insignes. De insignes op de kraag lijken op vogeltjes en beelden uit dat de betreffende militair onderdeel uitmaakt van de luchtmachttroepen. De kraaginsignes hadden verschillende kleuren die lieten zien bij welk onderdeel van de luchtmacht de soldaat zat, bijvoorbeeld piloten, grondtroepen, luchtafweergeschut of een medische tak.

Het vliegpak bestond meestal uit een beige jumpsuit, een leren vlieghelm en dikke met bont gevoerde laarzen. Een populair kledingstuk was de Fliegerbluse, een blauwgrijze jas met een rij knopen zonder knopen aan de buitenkant, bedoeld om te dragen in de kleine ruimte van een vliegtuig.

Net als bij de landmacht beschikte de luchtmacht over witte zomeruniformen, vrijwel gelijk aan de landmachtuniformen, maar het model van de adelaar was net zoals bij de standaarduniformen in beweging, een meer vliegende vogel.

Marine

De marine (Kriegsmarine) had net zoals de landmacht een meer statische adelaar op de rechterborst. Deze adelaar was niet wit/zilverkleurig zoals bij de landmacht maar heeft vaak een gele/goudachtige kleur. In sommige gevallen zie je bij Kriegsmarine-uniformen ook ankers op emblemen, waardoor duidelijk te zien is dat het een marine-uniform betreft. De Duitse marine maakte veel gebruik van messing of glazen knopen in verband met het roesten van andere metalen wanneer zij op zee waren. Door het zoute zeewater oxideerde andere metalen sneller, door het gebruik van glazen knopen gingen de uniformen langer mee.

Het nette uniform, dat veelal gedragen werd door officieren en onderofficieren, bestond uit een nachtblauwe nette jas met dubbele rij knopen, gedragen met een witte zwaardriem, medailles op de borst, en grote epauletten. Voor standaardkleding aan boord van marineschepen droegen dienstplichtige matrozen een jas met beperkte medailles en insignes om aan te duiden of de matroos behoorde tot de gewone zeemannen en onderofficieren. Bij slechter weer werd ook een dikke overjas gedragen. De Kriegsmarine droeg ook een zomeruniform dat bekendstaat als de Tropen- und Sommeranzug, ontworpen voor gebruik in warme klimaten. Deze uniformen waren kakikleurig of wit van kleur.

Personeel dat op onderzeeboten werkte droeg vaak een leren jas vanwege de zwaardere omstandigheden op zee. Daarbij droeg gewoon personeel altijd een donkerblauwe pet, in tegenstelling tot de kapitein van het schip, deze droeg altijd een witte pet zodat duidelijk zichtbaar was dat hij de kapitein was.

Kriegsmarine-personeel dat was toegewezen aan een vaste basis aan de kust, waaronder kustartillerie, droeg een grijsgroen uniform in dezelfde stijl als het Duitse leger. Het uniform werd gedragen met een gesloten kraag met kraagstukken en epauletten op schouderhoogte.

---

1. https://www.encyclopedia.com/fashion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/nazi-style.
2. https://medium.com/s/aesthetics-of-evil/nazi-chic-the-style-that-just-wont-go-away-f886cd58e38a.
3. https://nl.wikipedia.org/wiki/Schutzstaffel#:~:text=De%20.