Algemeen

De foto’s in de collectie Vos zijn voornamelijk beelden van mannen in uniform, veelal (para) militair. Tijdens de Tweede Wereldoorlog droeg elke soldaat een uniform, via deze uniformen was af te lezen tot welk land of welke organisatie de soldaat behoorde. Gedurende de afgelopen eeuwen zijn de uniformen die gedragen worden sterk veranderd. Van versierde parade-uniformen met een mooie uitstraling tot de gecamoufleerde uniformen die gedragen worden aan het front. Een uniform heeft altijd aanzien en uitstraling gehad.

Wanneer we kijken naar de collectie Vos vanuit het perspectief van de Tweede Wereldoorlog vallen verschillende dingen op. De verzamelde foto’s zijn erg breed georiënteerd, er is geen specifieke groep binnen de Tweede Wereldoorlog verzameld. De meeste foto’s zijn gemaakt in de tijd die er was tussen de gevechten aan het front door. Er zitten geen echte actiefoto’s tussen. Militairen hadden tussen de gevechten door veel vrije tijd waardoor de situaties die we zien op de foto’s veelal overkomen als ontspannen. Er zit ook een aantal foto’s tussen van landschappen, uitzichten, natuurgebieden, monumenten en meer. De militairen maakten dit soort ‘vakantiekiekjes’ regelmatig om aan de familie thuis te laten zien dat zij het goed hadden aan het front.

De gefotografeerde militairen staan op verschillende manieren op de foto. Enerzijds zijn er veel portret- en groepsfoto’s en anderzijds zien we soldaten in een vriendschappelijke setting. Ook zien we veel foto’s gemaakt in de privésfeer, waaronder civiele portretfoto’s, vermoedelijk zijn dit foto’s van de soldaten die op andere foto’s in de collectie staan. De foto’s zijn op te delen in verschillende groepen personen. Bij het bekijken van de foto’s kan er onderscheid gemaakt worden tussen foto’s van militairen en foto’s van andere (paramilitaire) organisaties zoals bijvoorbeeld politieke uniformen of uniformen van scoutingorganisaties zoals de Hitlerjugend.

Een deel van de foto’s is gemaakt van militairen in typische witte uniformen. Deze uniformen, zonder insignes, zijn werkuniformen en trainingsuniformen die door Duitse soldaten werden gedragen. De personen die we op deze foto’s zien zijn vaak aan het werk of staan als groep voor de barak waarin zij tijdelijk woonden.

Fotografie speelde tijdens de Tweede Wereldoorlog een grote rol voor zowel nazi-Duitsland als de geallieerden. Fotografie werd onder andere gebruikt als wapen voor propaganda. Zo had het Britse leger vanaf oktober 1941 een eenheid van getrainde fotografen en cameramannen. Die eenheid werd de Army Film and Photographic Unit (AFPU) genoemd. Zij moesten een speciale training ondergaan voor het fotograferen aan het front. Ook in bijvoorbeeld Duitsland en Amerika waren dit soort eenheden actief. De oprichting van deze eenheden geeft aan hoe belangrijk de overheden fotografie vonden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Sport en gezondheid waren ook belangrijke aspecten binnen het Duitse leger, op onderstaande foto zien we rechts een soldaat van de luchtmacht en links een paramilitair van de militaire politie die onderling een renwedstrijd hebben. Zelfs voor dit soort activiteiten, buiten de gevechten om, waren speciale uniformen.

Wat ook opvalt is dat op sommige foto’s een of meerdere kruisjes staan bij de personen die op de foto staan. Deze kruisjes houden in dat de persoon gesneuveld is.

Hoewel de fotocollectie niet alleen bestaat uit foto’s uit de Tweede Wereldoorlog betreft dit wel het grootste deel. De fotocollectie bestaat voornamelijk uit foto’s van Duits personeel uit de Tweede Wereldoorlog maar we zien hier en daar ook wat andere uniformen, bijvoorbeeld van Amerikaanse, Britse, Franse, Japanse en Nederlandse soldaten. De foto’s zijn allemaal in zwart-wit, wat relatief normaal was voor de jaren 40. Kleurenfoto’s werden destijds wel gemaakt, maar waren minder toegankelijk voor het grotere publiek dan de standaard zwart-witfoto’s.

Omdat de meeste foto’s niet beschreven zijn moet er gekeken worden naar wat er precies op de foto staat om zo te ontdekken wat voor verhaal er precies achter zit en wat voor (para)militairen er op de foto’s staan. De Duitse foto’s hebben vaak een klein formaat van 6 x 9 cm, daarnaast hebben zij bijna allemaal een typerend kartelrandje. Hoewel de Duitse foto’s vaak een kartelrand hebben, komen foto’s met een strakke rand ook voor, net zoals foto’s met een kartelrand voorkomen bij foto’s uit andere landen.

Fotografie in het Duitse leger

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben duizenden fotografen van de Duitse Propaganda Kompagnie (PK) meer dan drie en een half miljoen foto’s gemaakt van de verschillende fronten waar de Duitsers vochten. Honderden van deze foto’s werden gepubliceerd in propagandatijdschriften, boeken en kranten en werden door miljoenen Duitse en andere Europese lezers gezien. Tot op de dag van vandaag geven deze beelden een belangrijke blik op de manier waarop Duitsers en Europeanen de oorlog tussen 1939 en 1945 zagen.¹

Propaganda

In Duitsland was fotografie een van de activiteiten die veel soldaten in hun vrije tijd beoefenden. Omdat het voor het leger belangrijk was om veel van wat er gebeurde op beeld vast te leggen, werden er echter ook speciaal fotografen aangenomen om te fotograferen. De meeste fotografen waren vrijwilligers die zelf de nazi’s hadden benaderd; als zij namelijk voor de propagandadienst als fotograaf zouden werken hoefden zij niet naar het front om te vechten, alleen soms om te fotograferen.

Als propagandafotograaf had je je aan veel regels te houden die niet gebroken mochten worden. Een voorbeeld hiervan is dat het maken van foto’s van dode of gewonde Duitsers, foto’s van liquidaties en arrestaties van joden en partizanen en antiDuitse foto’s verboden waren. Toch maakten veel propagandafotografen en soldaten wel dit soort foto’s. Deze werden nergens gepubliceerd maar toch vaak bewaard en zijn na de oorlog boven water gekomen. Sommige van deze foto’s zijn na de oorlog zelfs gebruikt in rechtszaken.

Deze gespecialiseerde propagandafotografen waren veel aanwezig aan het front, maar daar waren zij niet de enige fotografen. Aan het front werd er ook veel privé gefotografeerd door soldaten die dagelijks vochten.

Privéfotografie

Hoewel niet elke soldaat de mogelijkheid had om een camera aan te schaffen was dit voor een groot deel binnen de legers wel mogelijk. Het naziregime moedigde haar soldaten zelfs aan om foto’s te maken als een manier om de verbinding met het thuisfront te versterken en het moreel te verbeteren.²

Foto’s werden gemaakt om thuis te laten zien maar natuurlijk ook als herinneringen voor na de oorlog. Soldaten konden zelfs speciale fotoalbums kopen met hierop bijvoorbeeld een adelaar, tank of vliegtuig. In deze albums konden zij hun foto’s plakken die zij gemaakt hadden tijdens hun diensttijd in het Duitse leger.

Vroeger bleven veel mensen in de buurt wonen en werken waar zij waren geboren, de oorlog veranderde dit. Omdat veel van de soldaten voor het eerst door heel Europa trokken en enthousiast werden door alles wat zij tegenkwamen en door de bezienswaardigheden die zij zagen, wilden ze dat vastleggen met foto’s. Oude gebouwen, bruggen, monumenten maar bijvoorbeeld ook de Eiffeltoren in Parijs waren geliefde fotografie-objecten. Veel soldaten kwamen voor het eerst buiten hun eigen omgeving en dat maakte een grote indruk op hen. Dit deelden zij samen met hun kameraden. Door deze gezamenlijke ervaringen en door deze momenten vast te leggen door samen op de foto te gaan versterkte dit hun band en konden zij ook, trots, het thuisfront laten zien wat zij allemaal voor moois gezien en meegemaakt hadden.

Mannen in verschillende settingen

De personen die op de foto’s staan zijn overwegend mannen. Ze staan in verschillende poses en settingen op de foto. Een deel van de collectie bestaat uit portretfoto’s. Mannen die in hun uniform poseren voor een foto die zij bijvoorbeeld naar hun familie konden sturen. Hiermee lieten ze zien dat ze trots waren dat ze het leger dienden en je ziet ook dat het overwegend mannen zijn met een serieuze trotse blik. Dit soort foto’s werden ook vaak door de familie gebruikt ter nagedachtenis aan een soldaat die was gesneuveld.

Een ander deel van de foto’s in de collectie Vos is van militairen in militaire situaties, zoals bijvoorbeeld tijdens militaire oefeningen, tussen de gevechten door aan het front of bij het nemen van krijgsgevangenen. Dit laat duidelijk een gevoel van de macht van het leger zien. De foto’s werden genomen met de intentie om te laten zien hoe goed ze het deden en hoe succesvol ze waren.

De verschillende settingen geven een interessant maar ook licht vertekend beeld van de soldaten. Hoewel er aan het front verschrikkelijke dingen gebeurden tijdens de oorlog, geven de foto’s een positief beeld, omdat deze voornamelijk in rustige tijden zijn gemaakt en ook met het doel te laten zien hoe goed het allemaal ging. Dat er weldegelijk ook verschrikkelijke dingen gebeurden zien we in deze foto’s niet terug.

Kameraadschap

Een andere setting die vaak terugkomt in de fotocollectie Vos is de vooral vriendschappelijke en familiaire setting. Deze foto’s zijn enerzijds foto’s van een enkele soldaat en anderzijds foto’s van groepjes soldaten die samen met elkaar op de foto gaan. De soldaten zitten vriendschappelijk bij elkaar of liggen bij elkaar op het gras of op het strand. Soldaten hadden buiten de gevechten om veel vrije tijd; deze vrije tijd werd door de soldaten zelf ingevuld. Ze wilden zo de kameraadschap en vriendschap laten zien.

Ook foto’s die in een gemeenschappelijke ruimte zijn gemaakt komen voor, bijvoorbeeld op de kazerne. Bij dit soort foto’s kun je goed zien hoe het dagelijks leven van de soldaat eruitzag, wat voor kleding en uitrusting zij gebruikten en hoe men sliep, at en leefde.

Oefeningen

Zoals op de foto’s te zien zitten er in de collectie ook beelden van militaire oefeningen en paraatheid voor het appel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren soldaten veel bezig met fit blijven en het bijwonen van militaire oefeningen zodat zij in optimale conditie zouden zijn voor de daadwerkelijke gevechten aan het front. Het oefenen voor appel droeg bij aan de militaire discipline binnen het leger.

In de collectie zien we foto’s van soldaten die bezig zijn met marcheren, sport, arbeid, het onderhouden van wapens en gevechtsdemonstraties. Een voorbeeld van een gevechtsdemonstratie zie je op onderstaande foto. Duitse soldaten laten zien hoe je effectief met een bajonet kan vechten en de vijand kan uitschakelen. Het oefenen van gevechtssituaties gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog niet alleen met echte wapens maar ook met veilige replica’s. Bijvoorbeeld het gooien van handgranaten werd in eerste instantie geoefend met speciale oefengranaten zonder lading zodat de soldaat op een veilige manier gewend kon raken aan het gebruik.

Dagelijkse activiteiten

Er was ook tijd voor de activiteiten die ook in het gewone leven plaatsvinden zoals naar de tandarts of de kapper gaan, dat kwam ook veel voor aan het front. Binnen het leger hadden verschillende soldaten extra verantwoordelijkheden. Er waren bijvoorbeeld soldaten die oorspronkelijk kapper of kok waren of een medische achtergrond hadden voor zij in het leger gingen en zij bleven vaak deze beroepen uitoefenen binnen het leger. In de collectie Vos zien we hiervan een aantal foto’s terug.

Een goede gezondheid was belangrijk binnen het leger, wie niet gezond was kon het land niet goed verdedigen tegen de vijand en omdat hier veel aandacht aan besteed werd door overheden is gedurende de oorlog de geneeskunde op het slagveld verbeterd. Dit zie je ook terug in de foto’s, er zijn diverse foto’s van medische handelingen te zien.

Festiviteiten

Voor festiviteiten binnen het leger was ook tijd. Het maken van muziek, een potje kaarten, het houden van voorstellingen op kazernes en voor Duitse soldaten, het vieren van de verjaardag van Adolf Hitler of een nationale feestdag waren van belang voor de soldaat. Tijdens de feestdagen hadden niet alle militairen de mogelijkheid om naar huis te gaan om daar met familie bijvoorbeeld kerst te vieren. Daarom kwam het vaak voor dat militairen aan het front, in het hospitaal of op de kazerne zelf een kerstboompje regelden om zo samen Kerstmis te vieren. Het samenzijn en vieren van festiviteiten droeg bij aan het onderlinge moraal en de kameraadschap die de soldaten met elkaar hadden.